Regioblad november 2017

Regioblad - 17 HET PELS-ORGEL VAN SAS VAN GENT Toen Hayo Boerema, organist van de Laurens-kerk in Rotterdam, dus niet de eerste de beste, op 19 augustus 2016 als laatste organist een 25-jarige reeks van concerten afsloot, was hij onder de indruk van het gebouw en van de geweldige akoestiek. Ik vertelde hem, dat hij het laatste concert zou geven, want de overdracht van de kerk was aanstaande. “Ik zal mijn uiterste best doen”, was zijn antwoord. En dat deed hij. Ik was zo onder de indruk van zijn spel, dat ik hem de volgende dag een mailtje heb gestuurd, want ik had klankkleuren gehoord, die nog nooit aan het orgel onttrokken waren. Ik was m.a.w. totaal beduusd. Intussen is het orgel in de laatste week van september afgebroken en weg. Toen de bouw van de Cuyperskerk in 1892 voltooid was, werd het mechanische orgel van vóór 1797, door de aannemer Mulders overgebracht naar de nieuwe kerk. Alle orgels waren toen mechanisch, d.w.z. de organist zette bij alles wat hij deed, een mechaniek in werking, zonder verdere hulpmiddelen, want die kwamen pas in de 19e eeuw. Het orgel was afkomstig van het klooster de Groenen Briel in Gent. De Franse Revolutie waarde toen door Europa en veel kerkelijke goederen werden onteigend en verkocht. De bekende orgelbouwfamilie van Peteghem uit de Drapstraat in Gent heeft het orgel heel de negentiende eeuw onderhouden. Tot 1923 heeft dat orgel nog met zekerheid gewerkt. Maar in 1925 werd een harmonium aangeschaft voor het zangkoor. Intussen was er nieuwe orgelbouwtechniek in opmars: de pneumatiek. Door middel van kleine blaasbalgjes, dus gevuld met lucht, werd er sneller en lichter spel mogelijk. Dát was het! Daarvoor waren soms duizenden blaasbalgjes en honderden meters slangen nodig om de lucht te transporteren. Toen bestond er nog geen plastic. In maart 1926 deelt pastoor Batenburg aan het kerkbestuur mee dat het zangkoor bezig is met een actie voor een nieuw orgel: men ging rond met intekenlijsten. 2000 gulden bracht dat op. De Spiegelglasfabriek gaf 400 gulden en voor de rest werd er een lening afgesloten van 5000 gulden. Pastoor Doens, bij oude Sassenaren nog steeds een bekende naam, werkte de plannen verder uit. Adviseur was Caecilianus Huygens, franciscaan en directeur van de Kerkmuziekschool in Utrecht. Hij beval als orgelbouwer de firma Pels uit Alkmaar aan. Die orgelbouwer was natuurlijk katholiek. Er waren nog twee andere kandidaten, maar die vielen af, omdat ze het oude orgel niet wilden overnemen. Pels had bovendien de laagste prijs en het hoogste tingehalte in de pijpen. Het orgel zou in totaal 7.375 gulden kosten. Het front werd ontworpen door Huygens, zoals hij dat ook voor Zuiddorpe deed. De gelijkenis is opvallend, alleen de uitvoering in Zuiddorpe is door een echte vakman gedaan, in Sas van Gent door een onbekende p l a a t s e l i j k e timmerman. Sas van Gent was opus 53 van de firma Pels. Het handgeschreven contract is op internet te vinden met de opleveringsdatum er bij: zondag 12 februari 1928. Op die dag werd het door pastoor Doens gewijd. Het bij de plechtigheid behorende concert werd gegeven door Emile de Groote, organist van de St. Baafs in Gent. De ‘dispositie’, de verschillende registers, was katholiek. D.w.z. een naar zoet en zacht en vroom ruikende klank, als je dat zo noemen mag. Er waren twee manualen en vrij pedaal met in totaal 16 registers. Dat was best veel voor een parochiekerk in een kleine plaats. Bijzonder was de ‘transpositeur’, een registerknop links op de speeltafel, die het mogelijk maakte het hele orgel een halve toon lager of hoger te laten klinken. Dat was in die tijd een knappe uitvinding. Zowel Pels als Huygens moeten ‘oren aan hun kop’ hebben gehad, want zij plaatsten het orgel helemaal aan de voorkant van de nis onder de toren, zodat er maximaal van de akoestiek in de kerk gebruik gemaakt kon worden. Het was en is het gebruik, dat een orgelbouwer het onderhoud de eerste jaren tegen betaling verzorgt. Later kon een parochie overgaan naar een orgelstemmer die goedkoper was. Zo werd het orgel in Sas van Gent in 1961 door de firma Valckx uit Rotterdam grondig opgeknapt, maar Valckx was toen al overgenomen door Pels. Rond 1965, bij de grote veranderingen in de liturgie werd het orgel stilgelegd en de windmachine afgekoppeld. Maar in 1983 vatten Johny Mijnsbergh, André Boon, Rudolf Fassaert en Miel Erpelinck het plan op het orgel weer speelklaar te maken. De frontpijpen werden met ‘zilverkleur’ gespoten in de garage van Mijnsbergh, de labia werden ‘goud geverfd’. De groep was enthousiast, zonder veel kennis van zaken. De firma Nijsse uit Oud-Sabbinge stemde het orgel en op 25 september 1983 gaf organist Arie Karreman uit Terneuzen een feestelijk concert. In november 1985 nam Stef van Sterkenburg het initiatief tot een grondige restauratie en uitbreiding van het orgel door de eenmalige actie ‘Bedrijfsleven adopteert Orgel’. Dat bracht 38.000 gulden op. In juli 1986 begon de firma Nijsse uit Oud-Sabbinge aan het werk, dat op 26 september met de plechtige overdracht werd voltooid. Het orgel telde toen 18 registers. De ‘al te romantische’ registers (salicionaal en dolce) werden verwijderd, waarvoor meer ‘heldere’ registers in de plaats kwamen en het pedaal kreeg er twee registers bij. In 1992, toen de kerk 100 jaar bestond, kon het trompet-register geheel vernieuwd worden. Toen ook begon de jaarlijkse concertreeks. Ieder jaar was er wel een organist die naast literatuur – uitgeschreven werken van componisten – zelf improviseerde op een gegeven thema. Adviseur bij de concerten was Jos Verpoorten, later werd dat Ad van de Wege. In 1996 werd er een koraalbas 4’ in het pedaal geplaatst en in 1999 een basson 16’ op het bovenklavier, waardoor het orgel nog meer body kreeg en met zijn 21 registers en de uitstekende akoestiek van de kerk uitgroeide tot één van de betere orgels in Zeeland. Toen in 2012 de Cuyperskerk aan de eredienst werd onttrokken gingen de concerten gewoon door, zolang de kerk eigendom bleef van de parochie. Ad van de Wege nam nog 2 cd’s op, waardoor de klank bewaard blijft voor de toekomst. In 2017 bracht Mithra van Eenhooge, organist in Oostkamp bij Brugge, een bod uit op het orgel. Hij had hier al een paar concerten gegeven en kende het orgel. Hij kocht het orgel voor de kerk in Oostkamp en liet het in de laatste week van september weghalen door de Sloveense Orgelbouwer Anton Skrabl, die al verschillende orgels in Nederland en België heeft gebouwd. Het orgel zal komen te staan in de St. Pieterskerk te Oostkamp in het hoogkoor. Er komt een nieuwe draagstructuur en kast aan de zijkanten en achterkant. Het orgel zal rond Kerstmis 2017 in gebruik worden genomen. Miel Erpelinck